Vanaf c. 1200 tot 1500 zien we het aantal afbeeldingen van zeemeermensen en zeemonsters in handschriften en kerken van over heel Europa groeien. Aangewakkerd door literaire teksten en encyclopedieën—denk in de Lage Landen aan werken als De reis van Sint Brandaan en Jacob van Maerlants Der naturen bloeme—gaan middeleeuwse verluchters aan de haal met fantasievolle…

Rond 1411 schreef Dirc Potter Der minnen loep, een omvangrijk werk over hoe je moet liefhebben – en hoe niet. De lezer of luisteraar wordt hierin bijvoorbeeld voorgehouden dat de ware liefde gebaseerd is op trouw en toewijding, die in het huwelijk haar (seksuele) climax bereikt. Gepassioneerd of impulsief gedrag is verwerpelijk, net als gevoelens…

Ridder zijn, wie wil dat nou niet? Menig kind is in de huid van een middeleeuwse ridder gekropen. Zo ook de kinderen op deze afbeeldingen. De kinderen op het linker plaatje spelen een steekspel na, het kind op het rechterplaatje waant zich een ridder te (stok)paard. Het enige wat ze nodig hebben zijn wat attributen….

Een jonge vrouw leest een boek. Ze zit alleen voor een raam en ziet er wat bleekjes uit. Heeft ze zorgen? We kijken overduidelijk naar een vrouw met een zekere status en rijkdom: prachtig uitgedost in een gouden en rijkelijk geborduurde jurk met glimmende juwelen rond haar hals. Ook de vensterbank is bezaaid met haar…

Op het eerste gezicht lijkt het bijna onmogelijk dat het hier afgebeelde handschrift überhaupt een verband heeft met de Lage Landen. Toch is dit het geval. Want hoewel de twee schriften best vreemd lijken (Bohairitisch Coptisch met Arabisch ertussen) zijn de woorden die ze representeren vrij inheems. Dit is een zestiende-eeuws handschrift met een taalgids…

kijk de dag lost op in kleureneinde wedstrijd fluitsignaal wordt het stil stopt de tijdintertekstualiteit pelgrimstocht naar Rome – is volbrachthoe ver strekt de eigen Doppelweg loop door ouwe makkertrouwe held loop door wildernis met hoge struiken heideparadijs en ochtendrood André Bouwman Afbeelding Bocage Normand, 27.07.2022, 21:58 Andere verrassingen

Rond 1170 vertelt Chrétien de Troyes in Yvain le chevalier au lion hoe Koning Arthurs ridder Yvain een leeuw redt uit de klauwen van een draak. De dankbare leeuw blijft voortaan aan Yvains zijde en weet telkens weer Yvain het leven te redden. Hoewel Chrétien zijn feel good story eindigt met de waarschuwing dat andere…

Veel laat me koud, Utrechts penwerk, robijnrode rubriceringen, geïllumineerde kapitalen, meesterlijke miniaturen, daar kijk ik langsheen. Maar pure tekst, met de hand geschreven, alsof het gedrukt staat, op perkament, smetteloos haast, of juist met vlekjes, haartjes, gaatjes en hulplijnen, nee. De verrassend kleine afstand tussen de esthetiek van Middeleeuwse handschriften en drukwerk uit de Moderne…

Anderhalf jaar na de dood van de Utrechtse kluizenares Suster Bertken in juni 1514 rolde een deel van haar literaire oeuvre van de pers bij de Utrechtse drukker Jan Berntsz in zijn drukkerij aan de Ganzenmarkt, bij wijze van spreken om de hoek van de plaats waar Bertkens kluis had gestaan. Deze druk van 1516,…

Dit plaatje dankt de medioneerlandistiek aan Bart Besamusca. Het was zijn alertheid en diplomatie, naar ik begrijp, die hebben gezorgd dat de Leidse UB voor haar Bijzondere Collecties weer eens iets verrassends heeft verworven op ons vakgebied: het Reynaertarchief van W. Gs Hellinga (1908-1985). De signatuur is Leiden UB, Ltk. 2304; conservator André Bouwman heeft…

Het meest indrukwekkende middeleeuwse monument van de North York Moors is ongetwijfeld de Cisterciënzer abdij van Rievaulx, gesticht in 1132 door monniken uit Clairvaux. De gemeenschap werd, zoals alle Engelse kloosters, opgeheven door koning Hendrik VIII in 1538.  Het complex kwam in private handen en werd eeuwen lang gebruikt als steengroeve. Het dorpje Rievaulx is…

Misschien wel de meest afgebeelde heilige die we uit de Latijnse Middeleeuwen hebben geërfd. Zo kun je de heilige Martinus van Tours, Sint-Maarten, wel omschrijven. Als mediëvist met een speciale belangstelling voor deze heilige krijg ik elke zomer wel een paar foto’s toegestuurd van allerlei vrienden en familieleden die hun vakantie in een of ander…

Omdat het realistisch reproduceren in de schilderkunst pas aan het einde van de vijftiende eeuw de gewoonte wordt, zijn illustratoren van middeleeuwse manuscripten nog niet gewend of in staat om complexe scènes realistisch te reproduceren. Ze beschrijven de feiten en ideeën met behulp van de taal van de beeldmakers van de twaalfde en dertiende eeuw. …

Het Roelantslied is alleen fragmentarisch overgeleverd. Dat is eenvoudig vast te stellen door de Middelnederlandse tekst te vergelijken met zijn Franse voorbeeld, het Chanson de Roland. Dan blijkt meteen dat het begin ontbreekt.  Deze eerste episode vertelt dat Karel de Grote na een jarenlange oorlog bijna heel Spanje op de Saracenen heeft veroverd. Alleen de…

Wie of wat is de grootste vijand waartegen een middeleeuwse ridder het kan opnemen? Een formidabele ridder, of een vuurspuwende draak, of wellicht de Duivel zelf? Allemaal zeer respectabele suggesties, maar wellicht zien wij een andere (nog gevaarlijkere?) vijand van ridders over het hoofd. Opvallend genoeg is er namelijk een veelvoud aan handschriften overgeleverd waarin…

Op de website van het Londense Victoria and Albert Museum, ‘the world’s leading museum of art and design’, is onder veel meer een grote verzameling afbeeldingen uit middeleeuwse handschriften te vinden. Dit is er één van. We zien een waarschijnlijk vijftiende-eeuwse initiaal, met daarin een streng kijkend wezen dat in de verte iets van een…

We zien een aantrekkelijke jongedame, gekleed in een elegante lange jurk, haar lange blonde haren zijn naar voren gekamd en hangen los voor haar ogen, een stuk van haar achterhoofd is kaalgeschoren. Met haar rechterhand tilt ze sierlijk een stukje van haar gewaad op en met haar linkerhand houdt ze de teugel vast van een…

In een veertiende-eeuws Middelnederlands handschrift met alchemistische traktaten staan enkele illustraties waarin alchemistische en christelijke motieven op unieke wijze zijn vermengd. Deze tekening hoort bij een passage over het zogenaamde ‘huwelijk’ van ‘vader zon’ en ‘moeder maan’. De auteur schrijft dat hun vele kinderen lijken op “al deze vaten die men hier aan de sterrenhemel…

Wie met reproducties van middeleeuwse handschriften werkt, heeft baat bij foto’s van goede kwaliteit, anders liggen vergissingen op de loer. In het Nederduitse handschrift Berlin, SPK, mgo 186 staat een curieuze pentekening van een naakte jongeman. Op de online foto’s van deze illustratie lijkt deze jongeling een nogal hoekig geslachtsdeel te hebben. Er bestaan echter…

In de Middeleeuwen uit onze kindertijd loert achter elke hoek een geweldige draak, dienen torens vooral om prinsessen in op te sluiten en zijn ridders allerwege bezig die bevallige jonkvrouwen te bevrijden. Bekeken door een sprookjesbril spreekt deze illustratie uit de Brabantsche yeesten dan ook erg tot de verbeelding. Een ridder te paard richt het…

De afgebeelde vrouw is Sanderijn, het vrouwelijk hoofdpersonage in het toneelstuk Lanseloet van Denemerken. Zij wordt door haar minnaar verkracht en vernederd, maar uiteindelijk vindt ze toch nog een ridder die met haar wil trouwen. Met Lanseloet loopt het minder goed af: hij sterft van wroeging en liefdesverdriet. Dit middeleeuwse toneelstuk was in de vroegmoderne…

Op zoek naar oude meertalige liederen waarin het Nederlands – of een voorloper daarvan – een rol speelde, stuitte ik op bijgevoegde Courante Serbande. De door liefdesverdriet gekwelde ziel lijkt belachelijk te worden gemaakt, hetgeen tot uiting komt door het schijnbaar willekeurig door elkaar gooien van diverse talen. Hij is zo van slag dat hij…

Deze digitale tentoonstelling bevat veel middeleeuwse miniaturen. Prachtig vakwerk van de boekschilders! Maar gewoonlijk maken teksten een groter deel uit van handgeschreven boeken. Daarom schrijf ik over de kopiisten. Zij prepareerden het perkament of papier voor de dubbelbladen waarmee de katernen werden samengesteld, zij ontwierpen de gewenste mise-en-page, brouwden hun inkt en sneden hun pennen….

Er zijn drie verwante afbeeldingen bekend van een vos met een haas tussen zijn benen, die samen in een boek zitten te lezen (zie bijvoorbeeld de omslag van de Reynaert-editie van André Bouwman en Bart Besamusca of deze afbeelding uit het handschrift Brussel, KBR, 10607). Of ze ook nog iets anders doen, wordt aan de…

Utrecht is een brandveilige stad, maar was dat niet altijd. In 1017 brandde de Dom van bisschop Balderik af, en in 1148 vier kerken en een abdij. In 1253 woedde de grootste stadsbrand uit Utrechts geschiedenis: in negen dagen verwoestte een brand de toenmalige Dom, de Buurkerk en Lofen.  Terwijl in andere steden omvangrijke stadsbranden…

Daarmee begint de verrassing al: als miniaturist, laat staan middeleeuws schilder staat René Magritte (1898-1967) niet bekend. En dat was hij natuurlijk ook niet. De Belgische surrealist maakte vooral naam met onmogelijke en tegelijk realistische beelden: burgermannetjes met bolhoed die als regendruppel-paraplu’s uit de lucht komen vallen, een maan die letterlijk door een boom schijnt….

Het zestiende-eeuwse handschrift Album Overijssel (Leiden, UB, BPL 2912), dat in bezit was van moeder Ida en dochter Margaretha Hagen, bevat zeventien verrassende paginagrote pentekeningen. Op een daarvan staat een fraai uitgedoste man die met een kruisboog een pijl afschiet in de richting van een gevleugeld hart. Onder het hart vangt een vrouw het neerdruppende…

Op een dag kwam ik een grijzig plaatje tegen van een berg. ‘Kaart van de hel’ stond erbij – wat moest ik hiermee? Een glasdia die vroeger in het Leuvense onderwijs voor kunsthistorici was gebruikt, zo bleek. Wat ik voor een berg in zwart-wit had aangezien, moest je eigenlijk in kleur visualiseren en ondersteboven. Het…

Verhalen over beroemde mannen zijn al sinds de oudheid een geliefd thema. Auteurs als Nepos, Suetonius en Hieronymus beschreven de levens van ‘illustere’, vaak machtige, mannen als voorbeelden van voortreffelijk of juist schandalig gedrag. Zo’n traditie bestond er niet voor beroemde vrouwen. Het zou verrassend genoeg tot het midden van de veertiende eeuw duren voordat…

De nummers een en twee van koning Arturs Tafelronde, Lancelot en Gauvain, zijn beste vrienden, en toch staan ze in de Oudfranse roman La Mort le Roi Artu (ca. 1230) tegenover elkaar in een tweegevecht op leven en dood. Hoe kon het zover komen? Lancelot heeft per ongeluk Gariët gedood, Gauvains favoriete broer. Dit leidt…

So is die engel Gabriel van gode gheseynt gheweest totter ghebenedider maghet Maria … ende heeftse ghegruet, segghende: “Weest ghegruet, vol ghenaden, die Here is met dij ende du biste ghebenedijt onder die vrouwen.” Zo parafraseert de veertiende-eeuwse theoloog Ludolf van Saksen in zijn Vita Christi, hier in een Middelnederlandse vertaling gedrukt in 1503, de…

Het mooiste Nederlandse middeleeuwse huis staat in Gravendam, aan de Heerestraat, tegenover het marktplein. Het vrijstaande koopmanshuis uit het midden van de veertiende eeuw mag dan zijn opgetrokken uit baksteen, de aanblik ervan wordt bepaald door de houten kap en voorgevel. Wie het pand betreedt, duizelt het: alle wanden zijn bedekt met grote, kleurrijke schilderingen,…

Giraldus Cambrensis, of Gerald van Wales, bezocht in de jaren 1183 en 1185 twee keer Ierland, dat sinds een jaar of vijftien daarvoor door de Anglo-Normandische koningen en baronnen met harde hand was ingelijfd. Gerald behoorde tot de familie van de De Barri’s, die in dit veroveringsproces een actieve rol speelde. Enkele jaren na zijn…

I am the Nala, sister of Naruba Osun, Queen Sheba, I am the mother Ankh on my gold chain, ice on my whole chain I be like soul food, I am a whole mood rapt-zingt Beyoncé in ‘Mood for Eva’ op het album Black is King (2020). ‘I am Queen Sheba’: met zelfbewuste blik in…

De moord op Floris V (1296) De verzamelde edelen die in Utrecht bijeenkomen om vrede te stichten onder leiding van de Hollandse graaf Floris V, de jachtpartij en onverwachte gevangenname van de graaf, de kerker in het Muiderslot, de vlucht, Gerard van Velzen die wraak neemt. Het verhaal over de moord op Floris V duikt…

Deze zeventiende-eeuwse afbeelding verbeeldt een sleutelscène uit Van den vos Reynaerde: Bruun de beer zit gevangen door een list van Reynaert en wordt te pakken genomen door de dorpsbewoners. De dertiende-eeuwse tekst van de Reynaert beschrijft Bruuns slachtofferschap: verrassend genoeg niet enkel door de inhoud, maar ook door de vorm van de taal.  Uit onderzoek…

Volgens middeleeuwse literaire teksten bestonden ze aan verre exotische hoven van Byzantium tot Bagdad: ingenieuze machinerieën die vogels laten fluiten en met hun vleugels klapperen, wonderlijke fonteinen, of robotachtige bedienden die wijn schenken uit een reservoir in hun arm. Als we de reisverslagen van de dertiende-eeuwse Vlaamse Franciscaan Willem van Rubroeck en de Venetiaanse handelsreiziger…

De miniatuur die in het Große Heidelberger Liederhandschrift (ook bekend als de Codex Manesse) voorafgaat aan de negen minneliedjes van hertog Jan I van Brabant (1252/54-1294), doet ons de hertog niet als een smachtende minnaar of een zoetgevooisde zanger kennen. Samen met zijn banierdrager en twee andere ridders stormt hij in volle galop op twee…

In La Chastelaine de Vergi (ca. 1240), een kort verhaal van 948 verzen, gaat de burggravin een relatie aan met een ridder onder voorwaarde van strikte geheimhouding. Voor de ridder beginnen de problemen wanneer hij aan het hertogelijk hof de liefde van de hertogin afwijst. Zij reageert bij haar echtgenoot met een valse beschuldiging aan…

In de Middeleeuwen waren draken dieren om te vermijden. Dat lukte eigenlijk altijd, omdat ze niet bestonden, maar ze werden daarom niet minder gevreesd. Zoals de verhalen over heiligen en ridders zoals Sint Joris, Sint Margaretha en Walewein leerden, waren draken gevaarlijke beesten die je konden roosteren en opeten, met een kort lontje en een…

Dankzij de voortschrijdende digitalisering van Middelnederlandse handschriften en drukken is het nu mogelijk om teksten in de bron te lezen. Tot voor kort was dat praktisch onmogelijk. Men ziet je aankomen in de handschriftenkamer van de KB Den Haag als je je daar meldt met: Ik wil de Lancelotcompilatie lezen. Ze verwijzen je linea recta…

In de vroegste periode van de boekdrukkunst (ca. 1450-1550) werden boeken soms geïllustreerd met houtsneden. Deze techniek bood allerlei mogelijkheden om beeldmateriaal te recyclen en te kopiëren. Je kon de gesneden blokken bijvoorbeeld eindeloos opnieuw drukken en desgewenst verzagen, of een afdruk eenvoudig overtrekken om er een nieuw blok van te snijden. Voor ons als…

Weinig Middelnederlandse teksten zijn zo uitbundig van illustraties voorzien als de grote natuurencyclopedie van Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme: in zeven van de nog bestaande handschriften zijn per folio meerdere afbeeldingen te vinden van bijvoorbeeld de exotische volkeren, de viervoetige dieren en de vissen die Maerlant bespreekt. De afbeeldingen zijn vaker niet dan wel…

Waar denk je aan bij het woord trouw? Trouw is een belangrijk begrip in de verhouding tussen mensen. Denk bijvoorbeeld aan de relatie tussen twee echtgenoten of de band tussen vrienden. In de Middeleeuwen zien we trouw vooral terug in de verhouding tussen een koning en zijn knecht. Alle trouw-relaties zijn gebaseerd op het idee…

De moderne mens maakt YouTube-filmpjes van de meest banale dingen, maar staat er niet bij stil wat voor schat aan informatie ze voor het nageslacht bevatten. Of het nu gaat om het uitpakken van dozen, of het ongelukkig neerkomen in een zwembad zonder water, alles wordt vastgelegd. Middeleeuwers hadden geen camera tot hun beschikking, maar…

… niet om te zien wie er dansen mogen! De dames in het toenmalige klooster voor vrouwelijke cisterciënzers in Wienhausen (Noord-Duitsland) hadden wel iets beters te doen dan dansen. Dit klooster kwam in het wereldnieuws toen tijdens een restauratie van de kapel in 1953 een grote schat aan eeuwenoude rariteiten en alledaagse voorwerpen tevoorschijn kwam….