Verrassingen
Meerman ‘beschut’ in rechtskundige druk
Vanaf c. 1200 tot 1500 zien we het aantal afbeeldingen van zeemeermensen en zeemonsters in handschriften en kerken van over heel Europa groeien. Aangewakkerd door literaire teksten en encyclopedieën—denk in de Lage Landen aan werken als De reis van Sint Brandaan en Jacob van Maerlants Der naturen bloeme—gaan middeleeuwse verluchters aan de haal met fantasievolle beschrijvingen van hybride zeeschepsels. Zo ook de verluchter van dit fragment uit een, frappant genoeg, rechtskundig handschrift.
Het is in deze periode dat de Antieke sirene (half mens, half vogel) haar transformatie ondergaat tot zeemeermin en zich ontwikkelt tot het beeld van half mens, half vis dat wij vandaag de dag kennen. Maar in de middeleeuwen krijgt de sirene ook een mannelijke tegenhanger. Het afbeelden van meermannen is een trend die wat later op gang kwam. In tegenstelling tot hun vrouwelijke equivalent, doorgaans afgebeeld met ontbloot bovenlijf, treffen we de meerman meestal gekleed aan, vaak in het harnas, zoals de zeeridder, of in het bezit van een fallusvormige stok/speer, om zijn mannelijkheid te benadrukken.
De meerman in deze gedecoreerde initiaal is afgezien van zijn korte kapsel opmerkelijk genoeg afgebeeld naar het vrouwelijk archetype: met een spiegel in de hand, eindeloos starend naar het eigen spiegelbeeld. Een beeld dat staat voor zondige ijdelheid. Ook deze meerman strijkt nog even zijn haar goed. De kalende kruin doet nog even vermoeden dat het om een tonsuur en daarom een zeemonnik zou gaan —een ander hybride waterwezen in de mode in die tijd en o.a. beschreven door Van Maerlant. Maar anders dan een kruinschering, lijkt de kalende kruin hier te dienen om zijn mannelijkheid te onderstrepen en om de afbeelding los te koppelen van het doorgaans verleidelijke imago van de meermin, gesymboliseerd door haar lange lokken.
De meerman is afkomstig uit een vroeg veertiende-eeuws schutblad ter bescherming van een druk van Joannes Sichardus’ Jurisconsulti clarissimi uit 1586. Het fragment zelf betreft een kerkrechtelijke tekst, waarmee de afbeelding verder geen inhoudelijk verband lijkt te hebben. Naast creatieve uitspatting van de verluchter, is het goed mogelijk dat dergelijke fantasiecreaturen hielpen om gemakkelijk door de tekst te kunnen navigeren of als geheugensteuntje fungeerden voor de gebruiker.
Chloé Vondenhoff
Voor wie meer wil weten
Piening, Rianne. “Een met recht verveelde student? ” Perkament in stukken: Teruggevonden middeleeuwse handschriftfragmenten, edited by B. Jaski, M. Mostert, K. van Vliet, Uitgeverij Verloren, 2018: 141-44.
Zie voor een volledige beschrijving van het fragment: Duijsings, Anna, Myrthe Machielsen, Marleen van der Meulen en Chloé Vondenhoff. A Supplement to Koert van der Horst, ‘Illuminated and Decorated Medieval Manuscripts in the University Library, Utrecht (1989), Vol 2: Loose Manuscript Fragments. Utrecht University Library, Special Collections, 2011.
Afbeelding
De afbeelding is afkomstig uit een vroeg veertiende-eeuws schutblad ter bescherming van een druk van Joannes Sichardus’ Jurisconsulti clarissimi uit 1586, Utrecht, Universiteitsbibliotheek, Hs, fr, 3.90, fol. Br. Op basis van het lettertype kan het blad aan Zuid-Frankrijk, mogelijk Toulouse, worden toegeschreven.