Verrassingen
Van selecteren, ontlenen en nasnijden
Anderhalf jaar na de dood van de Utrechtse kluizenares Suster Bertken in juni 1514 rolde een deel van haar literaire oeuvre van de pers bij de Utrechtse drukker Jan Berntsz in zijn drukkerij aan de Ganzenmarkt, bij wijze van spreken om de hoek van de plaats waar Bertkens kluis had gestaan. Deze druk van 1516, een passiemeditatie, opent met de houtsnede van een non die knielt voor een levensgroot crucifix. De drukkers Jan Seversz in Leiden en Willem Vorsterman in Antwerpen, die de werken van Bertken in respectievelijk 1516/1518 en in 1520 uitgaven, openen het passieboekje met een vergelijkbare houtsnede, nagesneden naar de afbeelding van Berntsz zou je zeggen. Het lijkt duidelijk: de non stelt de Utrechtse kluizenares voor, terwijl zij in haar kluis devoot mediteert over de passie. Maar zo simpel ligt het niet!
De boekhistorica Maria Kronenberg (1881-1970) stuitte tussen 1925 en 1957 ‘meer door toeval, dan door liefde voor de geschriften van vrome Suster Bertken’ op een aantal tot dan toe onbekende drukken van Bertkens oeuvre en bestudeerde hun geschiedenis. Zij laat zien dat Seversz al rond 1509 een vergelijkbare houtsnede heeft gebruikt voor zijn druk van het legende van Catherina van Sienna. Deze voorstelling toont rechts van de knielende non een tweede tafereeltje, een kleine ruimte waarin de non belaagd wordt door demonen. Alleen het hoofdgedeelte van deze houtsnede was relevant voor Bertkens passieboekje en dit selecteert Berntsz dan ook zeven jaar later voor zijn eerste druk van Bertkens passieboekje. Als Seversz vervolgens Bertkens werk uitgeeft, gebruikt hij zijn oude houtsnede van Catherina van Sienna en laat het rechter tafereel eraf snijden. En Vorsterman laat een vergelijkbare scene nasnijden. Doordat de drukkers gewoon praktisch gebruikten wat beschikbaar was en elkaar hielpen, transformeert Catherina van Sienna moeiteloos in Bertha Jacobs van Utrecht.
José van Aelst
Voor wie meer wil weten
Kronenberg, M.E. “Onbekende Utrechtse uitgaven van Suster Bertken’s boekjes.” Het Boek 30 (1949-1951), 271-294.
Leerdam, Andrea van. “De drukken van Jan Berntsz.: Utrechtse boeken uit de 16e eeuw.” Oud Utrecht (juni 2020), 12-17.
Mi quam een schoon geluit in mijn oren: Het werk van Suster Bertken. Opnieuw uitgegeven en toegelicht door José van Aelst, Fons van Buuren en Annemeike Tan. Hilversum: Verloren, 2007. Middelnederlandse tekstedities 10.
Afbeelding
Titelpagina passieboekje van Suster Bertken: Den Haag, KB, Nationale Bibliotheek, 151 F 7.