Verrassingen
List en misleiding
Rond 1411 schreef Dirc Potter Der minnen loep, een omvangrijk werk over hoe je moet liefhebben – en hoe niet. De lezer of luisteraar wordt hierin bijvoorbeeld voorgehouden dat de ware liefde gebaseerd is op trouw en toewijding, die in het huwelijk haar (seksuele) climax bereikt. Gepassioneerd of impulsief gedrag is verwerpelijk, net als gevoelens voor bepaalde groepen, waaronder niet-christenen, familieleden, personen van hetzelfde geslacht en dieren. Om zijn liefdesleer kracht bij te zetten, staafde Dirc zijn adviezen met bekende vertellingen over literaire liefdesparen. Die verhalen boog hij waar nodig handig om, zodat ze naadloos in zijn straatje pasten.
Een voorbeeld is het klassieke verhaal van Achilles en Deidamia. Om niet te hoeven deelnemen aan de Trojaanse oorlog, is Achilles verkleed als vrouw ondergedoken op het eiland Skyros. Tijdens een hoffeest zijn er te weinig bedden, waardoor Achilles en Deidamia moeten delen. Uiteindelijk verkracht hij haar. Zij wil vervolgens niets meer van hem weten. Dan arriveert Odysseus op het eiland. Met een list ontmaskert hij Achilles onder de aanwezige vrouwen (hij spreidt een marktstalletje met prullaria uit en Achilles grijpt als enige naar een aangeboden zwaard) en dan moet de laatste wel inschepen naar Troje. Deidamia beseft dan dat ze hem niet wil missen, maar ze heeft het volgens Potter toch echt aan zichzelf te danken dat ze nu alleen en zwanger achterblijft: toen hij haar wilde, wilde zij hem immers niet. Waar Ovidius – Potters voornaamste bron – de lezer prikkelt om bij zichzelf te rade te gaan in deze ongelijke machtssituatie, laat Potter geen twijfel over de les die uit het verhaal te trekken valt: ze had hem beter direct liefdevol kunnen ontvangen, dan had hij haar niet verlaten.
De vraag is echter of het wispelturige gedrag van vrouwen in liefdeszaken wel echt het kernthema van dit verhaal vormt. Het Leidse handschrift, vervaardigd pakweg een halve eeuw na Potters dood, laat iets anders zien. Waar de meeste afbeeldingen het liefdespaar centraal stellen, zien we bij dit verhaal het koppel twee keer in het klein afgebeeld: linksonder in bed en rechtsonder bij het afscheid. De andere helft van de illustratie is gewijd aan Odysseus, die met zijn schip aankomt en Achilles ontmaskert op de markt. Dat gaat niet over liefde, maar over list. Inderdaad spreekt Potter – zelf diplomaat, onderhandelaar en rechter – elders herhaaldelijk zijn waardering uit voor slimme listen. Zegt deze beeldkeus iets over Potters imago bij de beoogde lezer? Of is het vooral omdat Potters vertelling opvalt omdat hij Odysseus’ list in het verhaal heeft gelast? Dit voorbeeld toont in ieder geval hoe afbeeldingen een bepaalde nadruk uit een verhaal naar voren kunnen halen, voor lezers toen en nu.
Cécile de Morrée
Voor wie meer wil weten
Primair
Dirc Potter, Der Minnen Loep, boek II, vs. 2853-3030, teksteditie Haags handschrift
Ovidius, Ars amatoria, boek 1, vers 681-704.
Secundair
Fons van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter. HES Publishers, 1979.
Fons van Buuren, “Ovidius in de Middelnederlandse letterkunde,” Madoc vol. 18, no. 1 2004, pp. 177-191.
Blogs over het Leidse handschrift
Lieke Smits, André Bouwman, Annelynn Koenders
Afbeelding
Dirc Potter, Der minnen loep, Leiden UB, LTK 205, fol. 126r, pagina 137 in de viewer.