Verrassingen
Ceci n’est pas une surprise
Utrecht is een brandveilige stad, maar was dat niet altijd. In 1017 brandde de Dom van bisschop Balderik af, en in 1148 vier kerken en een abdij. In 1253 woedde de grootste stadsbrand uit Utrechts geschiedenis: in negen dagen verwoestte een brand de toenmalige Dom, de Buurkerk en Lofen.
Terwijl in andere steden omvangrijke stadsbranden nog vóórkomen na de dertiende eeuw (Amsterdam 1421, 1452; Rotterdam 1563), werden ze hier voorkómen. Dat komt volgens mij doordat Utrecht sneller een stadsbrand niet meer als een verrassing zag. In de woorden van de Israëlische onderzoeker van besluitvormingsprocessen Zvi Lanir, beschouwde Utrecht de stadsbrand van 1253 als een fundamental surprise. Lanir legt het onderscheid uit met een anekdote. Een man komt thuis van zakenreis en treft zijn vrouw met zijn assistent in bed. Voor de vrouw is dit een situational surprise: ‘you surprised me!’ Voor de man is het een fundamental surprise: ‘and you have astonished me!’ De man is intenser verrast en ‘comprehending the event’s significance required a wholistic reexamination of his selfperceptions in relation to his environment.’ Hij wordt ten diepste gedwongen te reflecteren op zijn wereldbeeld en aannames, en zijn bereidheid tot fundamentele consequenties neemt enorm toe.
Met hun stad in as hadden Utrechters die bereidheid na 1253 ook. Waar andere steden pas aan het eind van de veertiende eeuw maatregelen namen, of zelfs pas in de zeventiende eeuw als de brandspuit wordt uitgevonden, zette Utrecht nu al substantiële stappen. Brandgevaarlijke activiteiten werden naar de Bemuurde Weerd verplaatst, veilig buiten de stad. Versteende bouw kreeg een gesubsidieerde impuls. Harde dakbedekking werd in het begin van de veertiende eeuw de norm en in 1390 verplicht: daktegels vervingen riet. In de eeuwen erna werd de stad bovendien voor oorlogsgeweld gespaard en dus kun je anno 2022 in geen middeleeuwsere omgeving beter ter terras gaan dan in Utrecht.
Gerard Bouwmeester
Afbeelding
Brandveilig betekent niet brandvrij, zo getuigt deze pentekening uit de negentiende eeuw van Cornelis van der Grient (Het Utrechts Archief). We zien hier een behoorlijke brand in het pand naast het Burgerweeshuis aan de westzijde van de Oudegracht, met veel toeschouwers op de Weesbrug.