Verrassingen
Herkenbare vogeltjes
Weinig Middelnederlandse teksten zijn zo uitbundig van illustraties voorzien als de grote natuurencyclopedie van Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme: in zeven van de nog bestaande handschriften zijn per folio meerdere afbeeldingen te vinden van bijvoorbeeld de exotische volkeren, de viervoetige dieren en de vissen die Maerlant bespreekt. De afbeeldingen zijn vaker niet dan wel realistisch te noemen en dat is ook niet verbazingwekkend, want de illuminatoren werkten vaak in de iconografische traditie van de bestiaria (beestenboeken) en hadden ook de taak zich een voorstelling te maken van dieren die zij zelf nooit hadden gezien (de olifant) of die zelfs alleen in boeken bestaan (de bonacus, een paardachtig dier met sterk gekrulde horens).
Daarom is het verrassend dat soms een dier juist heel goed getroffen wordt, zoals deze distelvinken met kenmerkende rode gezichtsmaskers en witte vleugeltoppen, al ontbreekt de opvallende gele band op de vleugels. Waarom nu juist de distelvink zo herkenbaar is afgebeeld, zullen we wel nooit weten, maar hier volgen een aantal mogelijke verklaringen. De distelvink is een opvallend gekleurde vogel en werd, misschien om die reden, in Middeleeuwse handschriften heel vaak afgebeeld, bijvoorbeeld in randversiering. Daarnaast werd de vogel in kooitjes gehouden vanwege zijn mooie zang, zoals Maerlant zelf beschrijft (boek 3, vs. 1166-8); een beroemde afbeelding van zo’n distelvink is Het puttertje van Carel Fabritius (1654). Een andere verklaring is de rijke symboliek rond deze vogel, die onder meer geassocieerd werd met de passie: zijn rode vlekken zouden zijn ontstaan toen hij een pijnlijke doorn uit de doornenkroon van Christus trok (heel toepasselijk voor een vogel die zich voedt met zaden van distels). De distelvink wordt, als vooruitwijzing naar de passie, dan ook vaak zeer herkenbaar afgebeeld op schilderijen van de Madonna met haar kind. De illuminatoren hadden dus genoeg voorbeelden: uit hun omgeving of uit de kunst.
Dieuwke van der Poel
Voor wie meer wil weten
Friedmann, Herbert. The symbolic Goldfinch: Its History and Significance in European Devotional Art. Pantheon books, 1946.
Jacob van Maerlant. Over vogels. Vertaald en ingeleid door L. Jongen, met medewerking van M. Meuwese. Bekking & Blitz Uitgevers, 2005.
Yapp, Brunsdon. Birds in Medieval Manuscripts. The British Library, 1981.
Afbeelding
Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme. Den Haag, Nationale Bibliotheek, KA 16, fol. 82v.