Verrassingen
Kopiëren, kopiëren en nog eens kopiëren
In de vroegste periode van de boekdrukkunst (ca. 1450-1550) werden boeken soms geïllustreerd met houtsneden. Deze techniek bood allerlei mogelijkheden om beeldmateriaal te recyclen en te kopiëren. Je kon de gesneden blokken bijvoorbeeld eindeloos opnieuw drukken en desgewenst verzagen, of een afdruk eenvoudig overtrekken om er een nieuw blok van te snijden. Voor ons als moderne beschouwers is het steeds weer fascinerend – en vermakelijk – om te ontdekken hoe inventief boekdrukkers deze mogelijkheden benutten. Deze afbeelding uit Thuys der fortunen ende dat huys der doot (c. 1540) geeft een treffend voorbeeld.
In dit zogenoemde lotboek doorloopt de lezer een aantal stappen om uiteindelijk een toekomstvoorspelling te krijgen van een historische of allegorische ‘meester’. Het boek kon als een soort gezelschapsspel worden gebruikt. De afbeelding die je hier ziet is samengesteld uit twee houtblokken (en twee sierrandjes) en hij hoort bij een van die meesters: Averroës (1126-1198), een van de bekendste islamitische geleerden in de Middeleeuwen. Het is niet duidelijk wie van de drie halffiguurtjes Averroës voorstelt, en wie de andere twee dan zijn. Maar wat bovenal intrigeert, is dat hetzelfde mannetje er twee keer in voorkomt. De drukker had hier dus twee blokken tegelijkertijd van in bezit. Waarom vond hij dat nodig? Wie besliste daarover in de drukkerswerkplaats? En wat vonden lezers ervan om zo’n tweeling op één bladzijde tegen te komen? Misschien waren ze wel onder de indruk van wat de nieuwe technologie vermocht. Of moesten ze er misschien ook een beetje om grinniken?
Het recyclen van beeldmotieven ging verder dan alleen in de drukkerswerkplaats: ook in andere media werd volop gekopieerd – van gewelfschilderingen tot liturgische gewaden, van beschilderde glasruitjes tot miniaturen. Kopiëren was dus niet zomaar een strategie van efficiënte boekproductie, maar een veel breder fenomeen dat ons steeds weer verrassende inkijkjes geeft in de laatmiddeleeuwse cultuur.
Andrea van Leerdam
Voor wie meer wil weten
Over houtsneden en hergebruik:
Sisneros, Katie. “Early Modern Memes: The Reuse and Recycling of Woodcuts in 17th-Century English Popular Print”. The Public Domain Review, 6 juni 2018
Orgel, Stephen. “Textual Icons: Reading Early Modern Illustrations”. In: Neil Rhodes & Jonathan Sawday (red.). The Renaissance Computer: Knowledge Technology in the First Age of Print. Routledge, 2000, pp. 59-94.
Over Thuys der fortunen ende dat huys der doot:
Braekman, Willy. “Rethoricaal orakelboek op rijm”. Jaarboek De Fonteine (1980-1981), deel 1, pp. 5-36.
Afbeelding
Thuys der fortunen ende dat huys der doot, [Utrecht][Jan Berntsz?][ca. 1540], Koninklijke Bibliotheek KW 234 M 14, fol. D3v.