Verrassingen
Een militante mind map uit de dertiende eeuw
Niets is (slechts) wat het lijkt op deze twee pagina’s grote afbeelding uit de dertiende eeuw. Monsters zijn zonden; duiven zijn deugden; het paard van de goede wil is opgetuigd met het zadelkleed van de deemoed en de teugels van bedachtzaamheid; een ridder trekt ten strijde met de maliënkolder van de naastenliefde, het schild van het geloof, het zwaard van Gods woord en de helm van de hoop op hemelse vreugde. Voor wie er aan twijfelde: het leven van de mens op aarde is een (ridderlijke) strijd, zo staat rechtsboven te lezen in een Bijbelcitaat (Job 7:1).
De overdrachtelijke betekenis van dit geestelijk wapentuig was destijds al eeuwen oud, evenals het idee dat je er de zonden mee bestreed, maar deze gedetailleerde verbeelding is uniek. Aan de ene (linker)zijde staat een schematische voorstelling van de zeven hoofdzonden hoogmoed, afgunst, woede, luiheid, hebzucht, gulzigheid en wellust met hun subvarianten als even afzichtelijke nakomelingen. Deze monsterlijke onderkruipsels vinden tegenover zich zeven vredelievende duiven: de gaven van de Heilige Geest (vrees, goedertierenheid, kennis, geestkracht, raad, verstand en wijsheid).
Vergelijkbare diagrammen waren er al eerder, maar met de aanstormende zonden als demonisch ongedierte krijgt deze middeleeuwse mind map de dynamiek van een moreel slagveld, waar de lezers van een ridderroman zich evenveel bij konden voorstellen als de predikers en priesters die de pastorale teksten uit dit handschrift raadpleegden. Ze konden daar in een bestiarium lezen dat de staart van een draak zijn gevaarlijkste lichaamsdeel is omdat hij er vanuit zijn hinderlaag zelfs olifanten mee wurgt, zoals de duivel mensen knevelt met zonden en meevoert naar de hel. Is het niet verrassend dat in de Nederlandse Roman van Walewein de titelheld al snel in zijn jacht op een verleidelijk mooi schaakbord in een even (bijna) dodelijke verstrengeling van een drakenstaart raakt?
Geert Warnar
Voor wie meer wil weten
Over de afbeelding: Michael Evans, “An Illustrated Fragment of Peraldus’s Summa of Vice: Harleian MS 3244.”Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 45, 1982, 32-55.
Uitgebreide beschrijving en verwijzing naar de digitale weergave van het handschrift.
Over ridderallegorie in de Middelnederlandse literatuur: Geert Warnar, Het Ridderboec. Middelnederlandse literatuur en lekenvroomheid. Prometheus, Amsterdam 1995.
Afbeelding
British Library, Ms. Harley 3244, fol. 27v-28r.