Verrassingen
Wat je van beren leren kan…
Deze zeventiende-eeuwse afbeelding verbeeldt een sleutelscène uit Van den vos Reynaerde: Bruun de beer zit gevangen door een list van Reynaert en wordt te pakken genomen door de dorpsbewoners. De dertiende-eeuwse tekst van de Reynaert beschrijft Bruuns slachtofferschap: verrassend genoeg niet enkel door de inhoud, maar ook door de vorm van de taal.
Uit onderzoek dat we samen met studenten verrichtten in de bachelorcursus Nederlandse taal en teksten door de eeuwen heen, bleek dat in de Reynaert op betekenisvolle wijze gebruik wordt gemaakt van de naamvalsvorm die dativus possessivus wordt genoemd (Stoett 1977:187). Een voorbeeld van zo’n bezittelijke datief is dat bloet liep hem over die hoghen, vertaald door Bouwman en Besamusca als het bloed liep hem over de ogen. Bij possessieve datieven staat de bezitter – in dit geval Bruun – in de derde naamval, oftewel de dativus (hem), en het bezit (die hoghen) is vaak een lichaamsdeel. We ontdekten dat deze datief in de Reynaert dikwijls wordt gebruikt om de onmacht van een personage aan te geven. Een voorbeeld staat in regel 785-786: Een hiet Lottram Lancvoet, […] ende stacken emmer na dat hoghe, vertaald Een zekere Lottram Lancvoet, […] stak hem voortdurend naar zijn oog. Bruuns oog wordt steeds aangevallen, maar hij is niet bij machte daar iets aan te doen.
Dit gebruik van de datief lijkt op dat van datieven in onpersoonlijke constructies zoals mi in mi lanct na di (ik verlang naar jou) uit het beroemde Egidiuslied. Deze datieven komen voor bij werkwoorden die een ervaring uitdrukken die je ondergaat zonder dat je er iets aan kunt doen, zoals verlangen (Van der Horst 2008:456). Dus wat de afbeelding visualiseert en de tekst uitlegt, wordt door de vorm van de taal nog eens versterkt: Bruun is machteloos overgeleverd.
Feike Dietz en Marjo van Koppen
Voor wie meer wil weten
Bouwman, André en Bart Besamusca (red.). Reynaert in tweevoud. Deel 1. Van den vos Reynaerde. Bert Bakker, 2002.
Bouwman, André en Bart Besamusca. “Over de vos Reynaert. Een prozavertaling van Van den vos Reynaerde.” Tiecelijn 20 (2007): 106-140.
Stoett, F. Middelnederlandsche Spraakkunst: Syntaxis. Martinus Nijhoff, 1968.
Horst, J. van der. Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Leuven University Press, 2008.
Afbeelding
Allaert van Everdingen, ‘Boeren vallen Bruun de beer aan’, ca. 1665-1675. Ets. Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-1904-751. Bron: Rijksmuseum.