Verrassingen
Alchemistisch aureool
In een veertiende-eeuws Middelnederlands handschrift met alchemistische traktaten staan enkele illustraties waarin alchemistische en christelijke motieven op unieke wijze zijn vermengd. Deze tekening hoort bij een passage over het zogenaamde ‘huwelijk’ van ‘vader zon’ en ‘moeder maan’. De auteur schrijft dat hun vele kinderen lijken op “al deze vaten die men hier aan de sterrenhemel ziet”. Hij kan deze astrologisch-alchemistische vergelijking niet verder uitleggen omdat daarvoor zowel boekenstudie als observatie van de hemel nodig is, maar hij raadt “vrouwen en heren die alchemie leren” alvast aan om “deze mooie figuur […] vaak te beschouwen”.
Aan het centrale motief van de illustratie, een vera icon, wordt in de tekst niet gerefereerd. Het Christushoofd met cirkelvormig aureool werd een bekend motief in het Westen nadat in de vroege dertiende eeuw een kruisvaarder-pelgrim een gelijkaardig Byzantijns icoon van zijn tocht had meegebracht. Het ‘ware gelaat van Christus’ zou miraculeuze gaven hebben en de toenmalige paus componeerde een nieuw gebed dat een aflaat (strafvermindering voor de ziel in het vagevuur) verzekert voor elke gelovige die het op zou zeggen terwijl hij naar het gelaat staart. Een ware boom van Christushoofden was het gevolg, in velerlei vormen, van dure paneelschilderingen tot papieren prentjes van amper een postzegel groot.
De hybride religieus-alchemistische tekening lijkt een analogie te suggereren: zoals het vaak aanbidden van de vera icon de ziel een spirituele bonus oplevert, zo geeft het vaak beschouwen van dit ware-gelaat-omringd-met-distilleerkolven toegang tot kennis van het alchemistische werk. Zou het? De tekenaar heeft er alleszins voor gezorgd dat de mediterende alchemist-in-spe zich bij het contempleren niet verveelt. Meerdere vaten hebben een suggestieve fallische of uterale vorm die de fantasie per direct naar de vruchtbare gemeenschap van ‘vader zon’ en ‘moeder maan’ zal hebben gevoerd.
Veerle Fraeters
Voor wie meer wil weten
Birkan, Helmut. Die alchemistische Lehrdichtung des Gratheus filius philosophi in Cod.Vind. 2372: Zugleich ein Beitrag zur okkulten Wissenschaft im Spätmittelalter. 2 delen. Wenen: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1992.
Fraeters, Veerle. Gods gouden thesaurus. Het Middelnederlandse handschrift Wenen, ÖNB 2372 in de alchemistische traditie, Leuven: Peeters, 1999.
Baert, Barbara. ‘The Gendered Visage: Facets of the Vera icon’, in Jaarboek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2000: 10 – 43.
Afbeelding
‘Christushoofd met distilleerkolven’, uit: Grateus filius philosophi, [Alchemistisch leerdicht] [Eind 14e eeuw.] Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2372, fol. 61rb.
Bron: https://digital.onb.ac.at/rep/access/open/117C3652