Verrassingen
Een lezende Maria
So is die engel Gabriel van gode gheseynt gheweest totter ghebenedider maghet Maria … ende heeftse ghegruet, segghende: “Weest ghegruet, vol ghenaden, die Here is met dij ende du biste ghebenedijt onder die vrouwen.” Zo parafraseert de veertiende-eeuwse theoloog Ludolf van Saksen in zijn Vita Christi, hier in een Middelnederlandse vertaling gedrukt in 1503, de verzen van het Lucasevangelie waarin Maria op de hoogte wordt gesteld van haar wonderbaarlijke zwangerschap. Deze gebeurtenis staat bekend als de annunciatie.
In middeleeuwse afbeeldingen van de annunciatie is Maria vaak aan het lezen. Volgens sommige onderzoekers wacht ze hier slechts devoot het moment af waarop haar grote levenswerk, het dragen en baren van de Zoon van God, aanvangt. Maar er lijkt meer aan de hand te zijn. Maria is de belichaming van de overgang van het Oude naar het Nieuwe Testament, van het wereldse bestaan voor en na Jezus. In haar wordt het woord letterlijk vlees. In deze houtsnede zien we het cruciale moment verbeeld: Maria kijkt op van haar boek, de engel spreekt haar aan en door het openstaande raam komen de heilige geest en kleine Jezus (mét kruis!) binnengevlogen.
Gabriëls aanspreking van Maria is verbeeld door de banderol of spreukband. Een gebruiker van het boek heeft de groet erop geschreven: ave grasija plena dominus tecum (gegroet, vol van genade, de Heer is met je). Hoewel ook een lege rol het gesproken woord kon visualiseren, voelde deze gebruiker de noodzaak om de woorden van de aartsengel uit te schrijven. Subtiliteiten als deze herinneren ons aan de cruciale rol die gebruikers speelden in het ‘leven’ van het middeleeuwse boek. Lezers interpreteerden niet enkel teksten en afbeeldingen – het was aan de gebruiker om in de lezende Maria de voorafschaduwing van Jezus’ komst te herkennen – maar voegden ook hun eigen elementen toe aan het fysieke boek.
Renske Hoff
Voor wie meer wil weten
Saetveit Miles, Laura. The Virgin Mary’s Book at the Annunciation. Boydell and Brewer, 2020.
Rudy, Kathryn. Piety in Pieces: How Medieval Readers Customized their Manuscripts. Open Book Publishers, 2016.
Afbeelding
De annunciatie. Houtsnede genomen uit Ludolf van Saksen, Dit es dleue ons liefs heeren ihesu christi, Antwerpen, Henrick Eckert van Homberch, 1503. Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-OB-2012.